Teos Antik Kenti ve Dionysos Sanatçılar Birliği

Bugünkü Seferihisar sınırları içinde kalan Teos antik kentine tarihsel önem kazandıran özelliklerinden biri de, bilinen ilk sanatçı örgütlenmesi olan Dionysos Sanatçılar Birliği’ne ev sahipliği yapmış olmasıdır. Türkan Banu Güler’in “Teos Antik Kenti ve Dionysos Sanatçılar Birliği” makalesi konuyla ilgili ender Türkçe kaynaklardan biri. Özetleyerek sunuyoruz.

Teos ve Dionysos Sanatçılar Birliği arasındaki ilişki bir yüzyıldan fazla sürmüş ve iki tarafa da yarar sağlamıştır. Sanatçılar Teos’un onlara sağladığı dokunulmazlıktan yararlanmış, Teoslular ise Birlik sayesinde hem ekonomilerini düzeltmiş hem de çeşitli Hellenistik krallıklarla aralarını iyi tutmuşlardır.

Tanrı Dionysos’un kenti olarak da bilinen Teos, asıl ününü Dionysos Sanatçılar Birliği’yle yapmıştır. Sanatçılar bu birlik sayesinde birçok ayrıcalık elde etmiş, hatta siyasal alanda kentle eşit konuma gelmişlerdir.
Pergamon kralı I. Attalos’un yönetimindeki ilk dönemde, Teoslular ekonomik açıdan onları rahatlatacaklarını düşündükleri için Dionysos sanatçılarını kente davet etmişlerdir. Sanatçılar Teos’u Birlik’in merkezi olarak kullanmışlardır. Daha sonra Antiokhos’un idaresini tanıdığı dönemde Teos, birçok yere elçi göndererek Dionysos Sanatçılar Birliği’nin tanınması için girişimlerde bulunmuştur. Kentteki büyük Dionysos tapınağı bu dönemde yaptırılmış, kent tarihindeki ilk ve tek altın para bastırılmış, Antiokhos ve karısı için festival düzenlenmiştir.

Dionysos Sanatçılar Birliği’nin ortaya çıkışı
Hellenistik dönemin başlarında müzik ve drama yarışmalarının sayısında bir artış olmuş, birçok kentte düzenlenen festivallere ve yarışmalara katılan sanatçılar haklarını korumak için birlikler oluşturmuştur. Kendilerine Dionysos Sanatçıları adını veren sanatçılar hakkındaki bilgilerimiz bulunan yazıtlardan gelmektedir. Bu yazıtların içeriklerinde yarışmalara ve festivallere katılanların ve kazananların listeleri, Hellenistik şehirlerin ve birliklerin sanatçılara tanıdıkları ayrıcalıklar ve şehirlerin sanatçılar ile yaptığı anlaşmalar vardır.
Yazıtlardan elde edilen bilgilere göre Birlik üyelerine sağlanan imtiyazlar oldukça geniş bir alanı kapsamaktadır: Dokunulmazlık, korunma, vergi muafiyeti, dini görevlerden muafiyet, tiyatro ve halk toplantılarında ön sırada oturma, Oracle’a (tanrıların halkın sorularına cevap verdiğine inanılan yer) danışmada öncelik, bağış kabul etme, hukuksal durumlarda öncelik…

Teos’a geliş
Seferihisar’da bulunmuş olan ve I. Attalos dönemine tarihlenen bir yazıta göre, Dionysos Sanatçılar Birliği MÖ 3. yüzyılın son çeyreğinde Teos’a gelmiştir. Bu yazıtta Teoslular, Hellespontos ve İyonya Dionysos Sanatçılar Birliği’nden sanatçıları kentlerine davet etmektedir. Onlara süresiz şekilde vergiden muaf tuttukları 6000 drahmi değerindeki bir araziyi vereceklerini taahhüt ederler. Paranın yarısının vergi olarak halktan toplanmasına ve diğer yarısının kraldan gelecek yardımla ödenmesine karar verilmiştir. Gönderilen elçilerin durumu sanatçılara bildirmesine, alınan bu kararın Dionysos tapınağına ve tiyatroya asılmasına karar vermişlerdir.
Yazıttan anlaşıldığı üzere, Teoslular sanatçıları kent düzeyinde onurlandırmışlardır. Onlara toprak vermekle kalmayıp buranın uzun süre vergiden muaf olmasına karar vererek kente gelmelerini cazip hale getirmeye çalışmışlardır.
Bu kararlar sanatçıların kente gelmesinde etkili olmuş olsa da sanatçıların kente geliş nedenlerinde Teos’un Dionysos’la olan bağlantısının ve limanının işlevselliğinin daha büyük rolü olduğu düşünülmektedir. Teoslular içinse sanatçıların kente gelmesi, o dönemde zor durumda olan ekonomilerinin düzelmesine faydalı olmuştur.

Birliğin yapısı
Yapı olarak incelendiğinde, Dionysos Sanatçılar Birliği’nin Teos kentinden bağımsız bir yapıya sahip olduğu anlaşılmıştır. Tamamen kendi gelenekleri ve yasalarına sahiptirler. Magnesia’daki MÖ 3. yüzyılın sonlarına tarihlenen bir yazıttan anlaşıldığına göre, Birlik’in başkanı Agonothetes’in yarışmalar düzenlemek, Eumenes için yapılan festivallerde ve Dionysos için düzenlenen panegyris’lerde (bir tanrı adına düzenlenen şenlik, bayram) önemli görevleri üstlenmek gibi sorumlulukları vardır. Bir dönem Dionysos rahibi olarak da hizmet etmişlerdir.
Birliğin ayrı yasalara ve resmi görevlilere, geleneklere, dini uygulamalara ve hatta ekonomik gelire sahip olması Teos’un dış ilişkilerinde de söz sahibi olmasına neden olmuştur. III. Antiokhos Teos’un hâkimiyetini I. Attalos’tan devraldıktan sonra onlara vergi muafiyeti ve dokunulmazlık vererek hem Teos halkını hem de sanatçıları memnun etmeyi istemiştir. Onlar da buna karşılık Antiokheia ve Laodikeia festivallerini düzenleyerek minnetlerini göstermişlerdir. Bu süre içinde sanatçılar ve Teoslular arasında birlikte yaşamaktan kaynaklanan bir çıkar ilişkisi gelişmiştir.
MÖ 188’de Teos tekrar Attalos’ların hâkimiyetine girince sanatçıların evrensel bağı tekrar devreye girmiştir. Attalos’lar sanatçılara büyük ilgi duymuş, sanatçılar da Pergamon’daki önemli festivallere yetenekli sanatçılar sağlamıştır.
Pergamon krallığı ve sanatçılar arasındaki bu ilişki kral II. Eumenes zamanında da devam etmiştir. Hatta birliğin Agonothetes’i ölümünün ardından tanrısallaştırılan kralın da rahibi sayılmış, kralın doğum gününde düzenlenen yıllık festivallerin de organizasyonunu yapmıştır. Anlaşıldığı gibi Hellenistik krallıklar ve sanatçıların arasındaki ilişki oldukça iyi düzeyde olmuş ve Teos da bundan olumlu şekilde yararlanmıştır.
Teos ve Dionysos Sanatçılar Birliği arasındaki ilişki bir yüzyıldan fazla sürmüş ve iki tarafa da yarar sağlamıştır. Sanatçılar Teos’un onlara sağladığı dokunulmazlıktan yararlanmış, Teoslular ise Birlik sayesinde hem ekonomilerini düzeltmiş hem de çeşitli Hellenistik krallıklarla aralarını iyi tutmuşlardır.
MÖ 2. yüzyılın sonlarında ise aynı şehir içinde otonom bir yapının olması ve ekonomik kaynakların iki taraf arasında paylaşılması sorun yaratmış, Birlik ile Teos arasındaki uyum bozulmaya başlamıştır. Pergamon’da yapılan kazılarda ortaya çıkan II. Eumenes’in Teos’taki Dionysos Sanatçılar Birliği’ne yazdığı mektup, Teos ve Birlik arasındaki anlaşmazlığın çözümü için bir çağrı niteliğindedir. Bu anlaşmazlık panegyris’le ilgilidir. Birlik’in düzenlediği panegyris’in gelirinin eşit şekilde paylaştırılmaması iki taraf arasında soruna neden olmuş, Teoslular panegyriakhos’luk görevini almak istemişlerdir. Eumenes’in tüm çabalarına rağmen sorun çözülmemiş, Teoslular kendi otonomilerini bozduğu için festival boyunca şehrin limanlarının panegriarkhos’luğunu istemişlerdir. Bu da iki grup arasındaki anlaşmazlıkları devam ettirmiştir. Tüm sorunlara rağmen sanatçılar Attalos hanedanlığının son yıllarına kadar Teos’ta oturmaya devam etmişlerdir.
Sorunlar çözülemez noktaya gelince, Dionysos Sanatçılar Birliği kral Attalos tarafından Myonnesos’a (Doğanbey-Çıfıtkale Adası) gönderilmiştir. Fakat Teoslular Roma’ya başvurmuş, onların itirazı sonucunda Birlik biraz daha öteye, Lebedos’a sürülmüştür. Teos’un Birlik’le olan bağlantısı da bu noktada bitmiştir.